"Księga gramatyki intymnej" Dawid Grosman - recenzja

 Piotruś Pan

 

Czytałam powieść Grosmana z rosnącym zaciekawieniem, ale także z kiełkującym lękiem, zagnieżdżonym gdzieś w dole brzucha. Już wtedy mierzyłam się w myślach z napisaniem recenzji Księgi gramatyki intymnej. Odczucia po powieści Grosmana, choć tak silnie osadzonej w słowie i jego znaczeniu, nadal są dla mnie niezmiernie trudne do opisania, nadania im właściwej treści.

Poznajemy Aharona w jednej z najbardziej intymnych chwil w jego życiu – w momencie, w którym chłopiec wraz z kolegami wkrada się do domu sąsiadki, Edny Blum, i całym sobą chłonie otaczającą go przestrzeń. To chłopiec, który pomimo swojego wieku posiada niezmiernie rozwiniętą wrażliwość, pozwalającą mu na pełne namysłu spoglądanie na materię rzeczywistości. Aharon rozbiera świat na czynniki pierwsze a jego ciekawość rośnie z każdym kolejnym dniem. Jest jednak pewien problem. Gdy koledzy z jego klasy zaczynają gwałtownie rosnąć, ciało Aharona, jakby na przekór światu i rodzinie, stoi w miejscu, choć jego umysł coraz szybciej analizuje to, co go otacza. Chłopiec wycofuje się z życia rodzinnego, odmawiając wejścia w dorosłość, która w jego oczach jawi się jako wieczne podążanie za konwenansem. Skupia się za to na własnym „ja” poprzez dopracowywanie gramatyki intymnej.

---

Poprzysiągł sobie, że kiedy będzie dorosły, duży i owłosiony, z grubą, toporną skórą, tak jak ojciec i wszyscy inni, zapamięta dziecko, którym jest teraz, wyryje je sobie głęboko w pamięci(...)

---

Autor, niejako wchodząc w buty głównego bohatera (narracja niejednokrotnie ucieka w stronę strumienia świadomości), ukazuje nam świat częściowo umagiczniony – przede wszystkim za sprawą Houdiniego, w którego wciela się chłopiec oraz dziwnego romansu w jaki wdaje się jego ojciec – a częściowo naturalistyczny, usiany opisami oczyszczania pleców ojca przez trzy oddające się zajęciu kobiety czy długiego i bolesnego zaparcia, na które cierpi Aharon. Przez takie rozmieszczenie akcentów Grosman sprawia, że świat przedstawiony Księgi gramatyki intymnej jest w każdym calu nieprzewidywalny, odwraca pojęcia normalności i dziwności, nadając im zupełnie nowe znaczenie. Porównanie do twórczości Garcíi Márqueza jest tu jak najbardziej na miejscu. Jednak magiczność u Grosmana przedstawia się w sposób nieco mniej oczywisty, jest nienachalna i nakierowana przede wszystkim na umysł dziecka, które zauważa nie tylko to, co widzialne gołym okiem, ale także to co ukryte, niewypowiedziane. Aharon jest ciekawskim chłopcem, próbuje wiec odkryć wszelkie tajemnice kryjące się w otaczającym go świecie – od zabaw w poszukiwanie szpiegów, przez wkradanie się do mieszkania sąsiadki, po noszenie ze sobą cebuli, której sok pozwala na odczytanie niewidzialnych wiadomości. To właśnie cebula pomaga mu w poznaniu prawdziwego oblicza ludzi dorosłych.

---

Kiedy to się wreszcie skończy. Był wyzuty z sił po tych wszystkich wykrętach, fałszywych uśmiechach i podszeptach cebuli, a także od nowego wysiłku, do którego jeszcze nie nawykł, bo tym razem, po raz pierwszy, nie tylko odczuł, ale i zrozumiał, głęboko w mózgu, jak skomplikowanym mechanizmem jest każda rozmowa i jak liczne są niewidzialne nici rozpięte w kącikach każdego uśmiechu.

---

Grosman wykorzystuje w swojej powieści punkt widzenia dziecka, aby w sposób ironiczny i pozbawiony ozdobników ukazać sztuczność relacji międzyludzkich, kładąc nacisk na relacje rodzinne (zarówno na co dzień jak i od święta) oraz sąsiedzkie. Już od pierwszych stron bezwzględnie wyśmiewa zaściankowość i konformizm, popadanie w intelektualny marazm (naigrywanie się z „ęteligentów”) oraz całkowite ignorowanie potrzeby dziecka do zaznaczenia swojej odrębności. Grosman przedstawia świat dorosłych, który został prawie całkowicie wyzuty z treści, wewnętrznej głębi, na rzecz niemal masowej produkcji.

W Księdze gramatyki intymnej najważniejszym jest jednak język, a właściwie nie sam zastały w formie, znany dorosłym system pojęć, lecz ten, który tworzony jest od nowa przez dziecko dopiero poznające świat a także jego właściwości

---

(...) ostrożnie wydobywa słowo „tryskać” z ogłuszającej wrzawy, obiera je delikatnie ze skórki, szepcze w głąb siebie: taś, taś, taś, siedem razy obróć się i na koniec wybierz mnie, przez zamknięte usta, żeby przy okazji nie wtargnęła do środka ani odrobina brudu z zewnątrz(...)

---

Aharon oczyszcza słowa z naleciałości, ze wszystkiego co jawi mu się jako nieczyste. Tworzy w ten sposób nowy system, język pozwalający mu na określenie nie tylko rzeczywistości, ale także samego siebie, swojego niepodzielnego i wyjątkowego „ja”.

Powieść Grosmana nie jest jednoznacznie pesymistyczną opowieścią, choć tak często ociera się o katastrofę głównego bohatera. Nie brak jej jednak ciepła, które momentami ratuje Aharona przed całkowitym popadnięciem w szaleństwo. To dzieło które, choć momentami daje się we znaki, stanowi szerokie spojrzenie na dzieciństwo i dorosłość w całej swojej krasie. Księga gramatyki intymnej jest jednak przede wszystkim niesamowicie mądrą opowieścią o powolnym wysupływaniu „ja” z brudu otaczającego nas świata.

Moja ocena:

Autor: Dawid Grosman

Tytuł: Księga gramatyki intymnej

Liczba stron: 526
Data wydania: 22.04.2015

Wydawnictwo: Świat Książki

Gatunek: literatura współczesna