Oczy szeroko otwarte
Do debiutów podchodzi się ostrożnie. Bo to dopiero literackie wprawki, próba zrozumienia własnych umiejętności, które mogą być przecież nierówne, nieokiełznane. Szkoda byłoby zawierzyć autorowi – nieznanemu jeszcze nazwisku (tylko nazwisku) – którego utwór może okazać się smutną stratą czasu. Może być też objawieniem, choć tego przecież nikt o zdrowych zmysłach spodziewać się nie może. A jednak…
Zulejka jest posłuszną żoną. Lecz
niewystarczająco posłuszną, bo nie dość, że rodzi tylko córki, dodatkowo nie jest
w stanie utrzymać ich przy życiu. Na nic się nie skarży – cicho przyjmuje każdy
rozkaz męża, każdą obelgę świekry. I wierzy, że rzeczywiście jest tylko zmokłą kurą, która pracuje
niedostatecznie ciężko, by zadowolić swoją rodzinę. Jej życie polega na służeniu
i nie walczy z tym jarzmem, narzucanym na kobiety z pokolenia na pokolenie.
Jednak gdy czerwona zaraza zabiera jej wszystko, męża, dom, wolność, nawet
znienawidzoną świekrę, Zulejka zaczyna powoli otwierać oczy. Na świat, w którym
za ciężką pracę zyskuje się szacunek. Na ludzi, przed którymi nie musi się
chować. Na swoje ciało i myśli, które wcale nie przynoszą wstydu, lecz
szczęście. Twarde, surowe szczęście w syberyjskiej tundrze.
Zulejka
otwiera oczy to powieść cudownie wielowątkowa, a przy
tym zaskakująco spójna i równa w swoim rytmie. Zaskakująco, bo – nawet
zapominając o tym, iż jest to debiut – autorce udaje się pogodzić tematy
wielkie, z którymi poradzić mógł sobie tylko pisarz dojrzały, świadomy swojego
warsztatu i poruszanej problematyki. Piszę to z pełnym przekonaniem i
odpowiedzialnością za swoje słowa: Guzel Jachina jest autorką już
ukształtowaną, której debiutu mógłby pozazdrościć niejeden uznany autor. Takie
powieści to mocne tąpnięcia w świecie literatury. Nie można przechodzić obok nich
obojętnie.
Czym zatem Jachina zajmuje się przede
wszystkim? Zulejka otwiera oczy to
powieść o jednym z mrocznych okresów rosyjskiej historii – o rozkułaczaniu,
mającym umożliwić komunistom zbudowanie silnej gospodarki Związku Radzieckiego,
opierającej się na ciężkiej, kolektywnej pracy, zamiast na własności prywatnej,
pogłębiającej różnice w społeczeństwie i uniemożliwiającej robotnikom
osiągnięcie wysokiego poziomu życia. Walka z niesprawiedliwością przemienia się
oczywiście w tragiczną farsę, co doskonale znamy z historii. I tę farsę Jachina
ukazuje, choć nie uwypukla jej tak, jak chociażby Płatonow w swoim Dole. Absurd daje się z łatwością
wyłapać, pomimo że autorka nie stara się za wszelką cenę zaznaczać go
obserwacjami pełnymi ironii. Kłóciłoby się to przecież z samą postacią Zulejki,
jej prostym podejściem do otaczającej rzeczywistości. Rosjanka nie daje się podejść,
cały czas trzyma się obranej przez siebie drogi – kreśli obraz chorego systemu
i życia w wyniszczających, nieprzyjaznych warunkach, lecz powstrzymuje się od
wydania jednoznacznego osądu, gdyż to wymagałoby od niej bardziej ostrej,
nachalnej narracji. Nie, Zulejka otwiera
oczy pozbawiona jest jakiegokolwiek moralizatorstwa, przez co może być
powieścią o Człowieku i historii, nie zaś o Historii i człowieku.
Bo to właśnie jednostka, tak tępiona w
tamtych czasach, jest głównym obiektem zainteresowania autorki. I nie chodzi
tylko o Zulejkę, choć bez wątpienia to jej przemiana jest najistotniejszym
elementem powieści. Jachina z ogromnym zaangażowaniem i delikatnością portretuje
także bohaterów, którzy razem z Zulejką zostają zesłani na Syberię. Ich
relacja, wspólne poznawanie trudów życia na obcej, nieprzyjaznej ziemi, próba
zaaklimatyzowania się oraz zracjonalizowania swojej sytuacji, tak niemożliwej
do przyjęcia. Wszystko to opisane zostaje z niesamowitą prostotą i dokładnością
– wiele treści możemy z łatwością wyczytać z drobnych gestów, spojrzeń czy z
pojedynczych słów, których autorka nie nadużywa. Znów, wymaga tego od niej
historia, którą postanowiła opowiedzieć. I spełnia wszystkie te wymogi bez
zarzutu, jak przystało na dojrzałą pisarkę, doskonale rozumiejącą, iż fabuła i
materia powieści muszą tworzyć doskonale skomponowaną całość. Taką całością
jest właśnie Zulejka otwiera oczy.
Mówiąc o utworze Jachiny nie można nie
wspomnieć o feministycznym akcencie powieści, kryjących się w wielkiej
przemianie głównej bohaterki. Nie bez powodu Rosjanka już w samym tytule skierowała
naszą uwagę na otwarcie oczu – to rzeczywiste, od którego powieść się
rozpoczyna oraz to metaforyczne, które dokonuje się podczas zesłania. Zulejka,
jako kobieta-tło, przynależąca do swojego męża, była odizolowana, ale przez to
także chroniona – plecy Murtazy ograniczały jej pole widzenia, uniemożliwiały
kontakt z drugim człowiekiem, a przez to ograniczały jej krzywdy do tego, co
dzieje się w domu, w zamkniętych czterech ścianach, gdzie nikt nie był w stanie
jej wysłuchać. Zulejka nie posiadała głosu. Zsyłka pozwoliła jej nie tylko
otworzyć oczy, ale także krzyczeć. Choć nie korzystała z tego, przedkładając
ciszę nad słowa, to symboliczne nadanie jej możliwości do sprzeciwienia się
rozbrzmiewa w powieści niczym głośny krzyk – straty ale i wolności. Przede
wszystkim wolności, choć to tak paradoksalne, tak nieprawdopodobne.
Zulejka
otwiera oczy to dzieło wybitne – silnie akcentujące nie
tylko brutalność i niesprawiedliwość systemu, ale także ogromną potrzebę człowieka
by przeżyć, pozostać sobą, prawdziwym sobą, nawet w skrajnych warunkach. Takie
debiuty nie zdarzają się często.
Moja ocena: 8/10
O książce pięknie opowiedziała także Ola, a i Owca z przyjemnością podgryzła i napisała o wrażeniach.
Za przywrócenie mi wiary w debiutantów, dziękuję
Autorka: Guzel Jachina
Tytuł: Zulejka otwiera oczy
Data wydania: 30.08.2017
Liczba stron: 464
Tłumaczenie: Henryk Chłystowski
Wydawnictwo: Oficyna Literacka Noir sur Blanc
