W duecie o książce #2. Amazonki w uroczych czepeczkach: "Panie z Cranford" Elizabeth Gaskell

Drodzy, przed Wami kolejna odsłona nieregularnego cyklu W duecie o książce, który mam przyjemność prowadzić z Martą z bloga Leżę i czytam. Tym razem zapraszamy Was do przeczytania rozmowy dotyczącej niesamowitej, choć króciutkiej powieści Elizabeth Gaskell. Czemu warto odwiedzić Cranford i dlaczego Gaskell wyprzedzała swoją epokę? - tego dowiecie się z tekstu. Jak zwykle zachęcamy do dyskusji:)

Jeśli macie ochotę zapoznać się z poprzednimi odcinkami cyklu, znajdziecie je => tutaj i tutaj.

Źródło

Olga: Po przeczytaniu powieści Gaskell, od razu wróciłam do Twojej recenzji, która skutecznie przekonała mnie do spotkania przy herbatce z kranfordzkimi paniami. Nie mogę się jednak zgodzić ze stwierdzeniem, że miasteczko zyskuje przy bliższym poznaniu - już od pierwszej strony, ba! od pierwszego, cudownego wręcz zdania - A więc przede wszystkim, Cranford jest we władaniu Amazonek; kobiety rządzą we wszystkich domach o nieco wyższym czynszu. (s.5) - czułam, że Cranford jest miejscem, w którym będzie mi dobrze. Na tym chyba jednak różnice zdania się kończą, bo zarówno Ty w swojej recenzji, jak i ja (jak na razie tylko w myślach), rozpływamy się nad tą ciepłą, przesympatyczną, ale także lekko ironiczną powieścią.

Jak ugryźć Panie z Cranford? - to pierwsze pytanie, które narzuciło mi się po zakończeniu lektury. Nielinearna opowieść, będąca tylko serią obrazków z tego sennego miasteczka, dla mnie stała się małych gabarytów machiną czasu. Jednak odczuwam jakiś niedosyt. Być może spowodowany ową fragmentarycznością, a może po prostu już tęskno mi do Cranford. Prawdą jest jednak, że mam problem z mówieniem i myśleniem o tej książce, rozbieraniem jej na czynniki pierwsze, bo od razu wkrada się we mnie myśl o ciepłej herbatce i cienko krojonych bułkach z masłem. Czyżby dopadła mnie nostalgia?

Marta: To na pewno nostalgia! Panie z Cranford rozbudzają tęsknotę za bezpieczeństwem, ciepłem domowego ogniska, siłą prostych, acz niezawodnych uczuć. Za tym wszystkim, co zabrał nam współczesny świat, oferując w zamian pośpiech, tymczasowość i powierzchowność. Zresztą, gdy przyjrzymy się kulisom powstawania powieści oraz biografii Elizabeth Gaskell – wiem, że wolisz nie łączyć biografii autora z dziełem, ale zaryzykuję – dowiemy się, że powieściowe Cranford powstało na wzór miasteczka Knutsford w Cheshire, gdzie pisarka spędziła dzieciństwo. Możliwe zatem, że cała powieść jest próbą ocalenia tego cudownego czasu, zamrożenia wspomnień beztroskich lat spędzonych na angielskiej prowincji. Zresztą, takich autobiograficznych tropów jest tutaj więcej. A niedosyt? To prawda – żal, że nie można zostać z paniami z Cranford dłużej, zagrać w preferansa, posłuchać ploteczek,  poczęstować się kawałkiem ciasta sezamowego. O ile, rzecz jasna, nie zjadłaby go wcześniej pani Jamieson!

Olga: Masz rację – w Cranford czas zdaje się nie istnieć, choć przecież narratorka mówi o miesiącach i latach, które dzielą opowiadane historie. A wraz z brakiem czasu przychodzi spokój i stały rytm dnia, rygorystycznie narzucony wszystkim kranfordzkim paniom. W tym ładzie tkwi piękno powieści Gaskell, która mówi nam przecież o najzwyklejszych w świecie perypetiach starszych kobiet, pijących herbatki i grających w preferansa, oszczędzających świece czy dobierających sobie twarzowe czepeczki (lub marzących o turbanach). Ta normalność mogłaby zdawać się zupełnie nieprzystająca do literatury, która mówi o wielkich tematach lub zdarzeniach. W Cranford największą atrakcją jest pojawienie się iluzjonisty, a przecież czytamy o tym z zapartym tchem i, co ważne, nie czekając na wielkie puenty czy niesamowite przygody. Gaskell udało się, jak mówisz, ocalić piękne miejsce i czas, który dla nas, dzisiaj, jest już dostępne tylko w jej utworze. Zastanawia mnie jednak, co w Paniach z Cranford jest takiego, że ma się ochotę odrobinę przedłużyć odwiedziny. Czy to ta niepojęta dla nas normalność? Coraz rzadziej czytamy i przejmujemy się historiami zwykłymi, oczekując, niczym w filmie, wybuchów i wielkich namiętności. Tu wszystko widzimy jakby pomniejszone, opakowane w odratowane koronki i połatane suknie, ciche i nienarzucające się. Nie zmienia to jednak faktu, że nasze bohaterki przeżywają dramaty – i to jakie!

Co do biograficznej strony powieści: chyba największą ciekawostką jest swojego rodzaju przedłużenie życia zmarłego brata Gaskell w postaci biednego Petera. To udowadnia Twoją tezę o próbie utworzenia przez autorkę małego, kranfordzkiego raju na ziemi.

Marta: A ja jestem zdania, że ta "normalność" –  czy raczej: zwyczajność – bardzo się z literaturą lubi. I do niej pasuje. Współczesny czytelnik pragnie emocji, zwrotów akcji, ale przecież, jak zauważyłaś, w Cranford też "się dzieje". Nie są to spektakularne zdarzenia, raczej drobne atrakcje, które ożywiają małomiasteczkową codzienność. Ale bezgłowa dama, strasząca w Alei Mroków, to przecież nie byle co!

Panie z Cranford są wyjątkowe nie tylko dlatego, że to słodka opowieść o dawnych czasach. Zacytowałaś pierwsze zdanie książki: Cranford to miasto kobiet. Gaskell, odmiennie niż jej koleżanki – dziewiętnastowieczne pisarki, jak Jane Austen czy siostry Brontë –  właściwie nie skupia się w tej powieści na wątkach romantycznych. I to na pewno jest nowość. Mężczyzn jest w Cranford jak na lekarstwo, jeśli się pojawiają – to w rolach epizodycznych. Wyjątkiem jest aga Jenkins, którego pierwowzorem, jak wspomniałyśmy, był brat Elizabeth Gaskell. Gaskell "każe" wrócić bratu panny Matty do Anglii – jej brat z dalekich Indii do ojczyzny już nie powrócił...

Olga: Pasuje, pasuje, choć coraz jej mniej – bo po co czytać o normie, skoro mamy ją na co dzień? Lepiej wzdychać do seksownych bogaczy lub ścigać zbrodniarzy. Może i Cranford jest spokojnym miasteczkiem, ale ma swoje ploteczki, wielkie wydarzenia (jak wspominany iluzjonista), zbrodnie i nawet niespełnione miłości. A Gaskell opisuje to z takim wyczuciem, ciepłem, a także nieszkodliwą ironią – zwłaszcza jeśli chodzi o złodziejską szajkę mężczyzn (z czego jeden przebrany był za kobietę!) – że trudno jest się tym nie przejąć. Przecież tak łatwo było zżyć się z bohaterkami, więc jak miałybyśmy być obojętne wobec ich wielkich małych przygód?

O, tak! Kranfordzkie kobiety to prawdziwe amazonki, śmiało mówiące o wyższości swojej płci nad płcią męską. I nie ma co się im dziwić –  rządzą w miasteczku twardą ręką, (prawie) niczego się nie boją, a mężczyzn potrafią zastąpić wiszącym na wieszaku kapeluszem, mającym odstraszać złodziei. Małżeństwo jest dla niektórych z nich gorsze niż śmiertelna choroba, bo przecież mężczyzna znaczy to samo, co "wulgarny". Jednak najcudowniej płeć brzydszą podsumowała panna Pole:

... mężczyzna zawsze pozostanie mężczyzną. Każdy z nich chce, by go uważano za Samsona i Salomona zarazem, każdy jest zbyt silny, by dać się pobić i pokonać, i zbyt mądry, by miano go wywieść w pole. Pewno panie zauważyły, że mężczyźni zawsze przewidują, co się zdarzy, ale jakoś nigdy nikogo nie ostrzegają, nim się to zdarzy. Mój ojciec był mężczyzną, więc znam nieźle ten ród. (s. 124-125)

Marta: O feministycznych wątkach w prozie Gaskell można by napisać osobny artykuł. Samowystarczalne panie z Cranford – w większości stare panny, które małżeństwem się brzydzą – stanowią świadectwo przekroju społecznego ówczesnej prowincji, ale ich książkowa obecność, wraz z tak wyraźnie zaznaczonym stosunkiem do płci przeciwnej, dowodzi czegoś jeszcze. Czy jedynie uroczo ironicznego pióra tej angielskiej pisarki? Mam wrażenie, że kobiece bohaterki Gaskell w pewnym sensie wyprzedzały swoją epokę. Przecież w czasach, gdy kranfordzkie panie chwaliły sobie życie w rolach amazonek, inne literackie panny wciąż uganiały się za mężem...

Olga: Z pewnością można by, szkoda jednak, że niewiele bym do niego dodała – Panie z Cranford są moim pierwszym, ale z pewnością nie ostatnim spotkaniem z Gaskell. W pewnym sensie to, o czym piszesz, jest znakiem rozpoznawczym Literatury przez duże L. Autorka wyszła naprzeciw silnym kobietom, które, w przeciwieństwie do reszty bohaterek literackich tej epoki, pragnęły czegoś poza mężem i ciepłym domkiem z gromadką dzieci. Choć panna Matty żałowała, że do małżeństwa nie doszło, ale ona przecież należała do tych strachliwych i delikatnych kobiet, w przeciwieństwie do swoich przyjaciółek.

Im dłużej myślę nad tą powieścią, tym więcej widzę smaczków i tym większą mam ochotę na powrót do Cranford. Co powiesz na przykład o bujnej wyobraźni bohaterek, odrobinę podszytej lękiem przed obcością? Iluzjonista Brunoni z początku jest atrakcją, jednak gdy w Cranford zaczynają dziać się rzeczy niepokojące, Brunoni urasta w ich wyobraźni do miana niebezpiecznego Francuza, a nawet francuskiego szpiega! Za pomocnika ma zaś Irlandczyka przebranego za kobietę, szpiegującego pod domem panny Pole.

Marta: Kto przeczyta Panie z Cranford, ma zawsze ochotę na więcej – należałoby polecić tę książkę wszystkim, którzy jeszcze nie znają prozy Gaskell. Wierzę, że większość z nich sięgnęłaby potem po kolejne jej książki!

Ty chcesz wrócić z książką do Cranford, a jego mieszkanki nie chciały miasteczka opuszczać. Dosłownie i w przenośni: wspomniany lęk przed nowym to, moim zdaniem, wyraz czegoś głębszego. Niechęci do zmian? Poczucia spełnienia na – z pozoru jedynie nudnej – prowincji? A może pragnienia ocalenia znanego sobie świata, zatrzymania go takim, jakim jest – na zawsze? Tak w życiu, jak i w literaturze, właściwie nigdy to się nie udaje. Do zacisznego Cranford "puka" przecież kolej żelazna, symbol nieuchronnego postępu i zmiany!

Olga: Mam zamiar być tego żywym przykładem, bo Gaskell nie tylko swoim piórem, ale i różnorodnością jest w stanie przyprawić o zawrót głowy.

To tym ciekawsze, że narratorka, Mary, opuściła Cranford, ale jednak nie jest w stanie się od niego uwolnić. Tam zostały przecież jej przyjaciółki, z którymi los połączył ją na dobre i złe. I to właśnie Cranford zdaje się być ciekawsze od nowoczesnego Drumble. Mary zaś, wracając do domu po odwiedzinach, skazana byłaby na nieznośny brak informacji, gdyby nie korespondencja z mieszkankami miasteczka.

Wszystko sprowadza się do wysnutej przez Ciebie tezy, w której Cranford przedstawia się czytelnikom i bohaterkom jako cudowne miejsce, w którym czas zdaje się płynąć wolniej, a wszelkie niesnaski, po jakimś czasie, zostają wyjaśnione. Wszystko dla naszych pań kończy się dobrze, a powieść urywa się, zanim zostaniemy zmuszone z którąś z nich pożegnać się na zawsze.

Na koniec naszej dyskusji spytam Cię o jeszcze jedną rzecz – która z pań stała się Twoją ulubienicą? Gaskell opisuje je w tak żywy i jednak różnorodny sposób, że nie trudno o większą lub mniejszą sympatię.

Źródło

Marta: Ulubiona mieszkanka Cranford? Trudne pytanie. Lubię scenki, w których występują zwierzęta – krowa-holenderka Betsy Barker, piesek pani Jamieson i kotka pani Forrester, która połakomiła się na koronkę maczaną w mleku – więc moja sympatia, siłą rzeczy, przenosi się również na ich właścicielki. Chyba nie mam swojej ulubienicy: jednakowo wzrusza i rozbawia mnie pani Jamieson i jej łakomstwo, jak i romantyczna Matty. Oraz uroczo lękliwa pani Forrester.

Wrócę na chwilę do "przebieranek", bo wygląda na to, że to częsty zabieg u Gaskell –  występuje również w jej opowieściach grozy. Tam z kolei kobiety przebierają się za mężczyzn, żeby uciec przed męską opresją. Pytanie: czy to element służący rozrywce, czy ukryta myśl odnośnie płci i damsko-męskich relacji? Może kiedyś do niego wrócimy, a tymczasem polecamy wszystkim wyprawę do Cranford! Nie zapomnijcie zabrać ze sobą czepeczka z koronką i wykrochmalonego kołnierzyka – całą resztę, w tym pyszne ciasto sezamowe, dostaniecie na miejscu!