Wiele wizji jednej prawdy. O "Polowaniu" Thomasa Vinterberga

Thomas Vinterberg, który wraz z von Trierem rozpoczął manifest Dogmy, wyraźnie dotrzymuje nie tyle ślubów czystości, co samego zamysłu reżyserów, by w filmie pokazać człowieka, nie zaś aktora odgrywającego jedynie swoją rolę. Polowanie jest nie tylko wyrazem dbałości o skrupulatne "rozłożenie na części" samego bohatera, który w obliczu tragicznych wydarzeń staje nagi przed widzem, ale także próbą dotarcia do genezy niewinnego kłamstwa, które wdziera się w umysł całej społeczności, wywołując niejako masową halucynację, zmieniając percepcję i ukazując pierwotne instynkty grupy. 

Polowanie na czarownice

Historia o kłamstwie i prawdzie, którą Vinterberg buduje wokół głośnego i bulwersującego tematu molestowania, jest istotnym głosem w spawie społecznego ostracyzmu, współczesną wizją polowania na czarownice w świecie, który uparcie pragnie dążyć do logicznego postrzegania rzeczywistości przy jednoczesnym hołdowaniu utartym schematom, prowadzącym do ograniczenia ludzkiego umysłu w realiach ciągłego rozwoju, choćby pozornego. Sielankowa atmosfera panująca w niewielkim miasteczku nie bez przyczyny przywodzi widzowi na myśl rajski ogród - ideał zagrożony grzechem. Tym grzechem okazuje się mężczyzna w średnim wieku, rozwodnik pracujący z dziećmi, dobry ojciec i przyjaciel, który wyróżnia się jednak na tle społeczności, dla której nadrzędną wartością jest rodzina. Gdy niewinne z pozoru kłamstwo zaczyna kiełkować na bardzo podatnym gruncie, idylliczne miasteczko decyduje się na pozbycie niechcianego elementu, nie pasującego do zgranej, idealnej wspólnoty.

Istotnym problemem okazuje się więc samo pojęcie rajskości, związane z brakiem grzechu, które w filmie utożsamiane jest z dzieckiem – symbolem kruchej niewinności, narażonej na czynniki zewnętrzne. Paranoidalna wręcz próba ocalenia dziewczynki przed światem dorosłych, jest chęcią utrzymania sztucznego ładu, wiecznej bezgrzesznej idylli. Reżyser bocznymi drzwiami wprowadza motyw dorastania, które staje się czynnikiem niszczącym w całej fabule. Jednak sam Vinterberg nie krytykuje dojrzewania, lecz odbieranie tego etapu przez mieszkańców, jako przejścia ze stanu czystości w stan dorosłości, który symbolizować może opuszczenie Raju i ciągłą próbę powrotu do niego. Pierwszym, delikatnym sygnałem dorastania jest zadurzenie się Klary w Lukasie, drugim, doprowadzającym do tragedii, są zasłyszane przez Klarę słowa swojego starszego brata. Niewinność w spotkaniu z dorosłością nadal pozostaje taka sama, nietknięta. Lecz tu wkrada się percepcja mieszkańców, która zrywa zasłony idylliczności i ukazuje lęk podszyty agresją.

 

Z odłamkiem w oku

 

Jagten porusza uniwersalną problematykę zła wkradającego się w rzeczywistość, zdawałoby się, zabezpieczoną przed nim z każdej możliwej strony. Jednak nie samo zło, a postrzeganie jego bytności w świecie oraz próba poznania jego genezy, zdaje się najbardziej interesować Vinterberga. 

Reżyser wyraźnie akcentuje różnice pomiędzy sposobem odbierania rzeczywistości przez głównego bohatera, mieszkańców miasta a także dzieci – zarówno przez Klarę jak i jej kolegów i koleżanki z przedszkola, które z łatwością ulegają kłamstwu dziewczynki. Lukas jest bohaterem nieomal biblijnym, z cierpliwością znoszącym kolejne próby, liczącym na szczęśliwe zakończenie. Jego niedowierzanie w ludzką nienawiść i bezsensowną przemoc, której staje się ofiarą, czyni z niego Hioba – mężczyznę na skraju wyczerpania, pomimo wszystko wierzącego w miłosierdzie i, przede wszystkim, logikę, która przemówi do reszty mieszkańców. Jego sprzeciw jest cichy, ledwie słyszalny, a narasta dopiero w scenie pasterki, jedyną chwilą krzyku skrzywdzonego człowieka. Przypominać może Selmę z musicalu von Triera, która naiwnie wierzy w dobro ludzkie i nie potrafi odeprzeć fałszywych zarzutów, do samego końca licząc na happy end i nie skarżąc się na bolesne doświadczenia. Jednak Selma żyje w świecie własnych fantazji, Lukas zaś twardo stąpa po ziemi, zdając sobie sprawę z konsekwencji tak poważnego zarzutu. Mimo iż rzeczywistość Selmy jest brudna i smutna, muzyka jest w stanie ją uratować od marazmu, przenieść do nieosiągalnego raju. Z kolei pozorna sielankowość miasteczka, w którym żyje Lukas, szybko przemienia się w zimną, nieprzyjazną przestrzeń, od której bohater nie jest w stanie uciec w nic poza ciszą.  

Kadr z filmu Kieł

Perspektywa Lukasa – a przy tym widza – jest głosem rozsądku w świecie absurdu, któremu poddaje się niewielka społeczność miasta. Jednak to sposób percypowania rzeczywistości przez mieszkańców staje się najistotniejszym elementem filmu. Całkowite zatracenie wiary w niewinność człowieka dorosłego, a przez to ślepe zaufanie dziecku, które jako istota nieskażona nie jest w stanie skłamać, przywodzi na myśl baśniową wizję Andersena, w której każdy człowiek posiada w oku odłamek lustra, zmieniający jego spojrzenie na świat. Vinterberg, na podobieństwo duńskiego pisarza, tworzy rzeczywistość skażoną mylną percepcją, skrzywdzoną przez odgórną siłę – w przypadku baśni Andersena jest to Królowa Śniegu, jednak w Polowaniu ową siłą staje się samo społeczeństwo wraz z jego niekorzystnymi zmianami. Ciągła eskalacja przemocy i epatowanie seksualnością silnie wpływają zarówno na jednostkę jak i grupy, które bezpowrotnie zatracają wiarę w istnienie dobroci i piękna. Vinterberg wychodzi od aktualnego i trudnego problemu, by zadać pytanie o granice nadopiekuńczości i sam stosunek do dziecka, które nadal pozostaje dla nas istotą niezrozumiałą. To, co duński reżyser ubrał w szaty konfliktu między jednostką i społeczeństwem, grecki twórca - Giorgos Lanthimos – w swojej metaforycznej opowieści o rodzinie doprowadza do wszelkich granic. Kieł stanowi bowiem pewnego rodzaju przekroczenie tego, co Vinterberg tylko lekko zaznacza w swoim dziele – świat kontrolowany szybko przemienia się w więzienie, zaś człowiek w nim staje się tylko podmiotem. Przesadny lęk przed rzeczywistością i próba zapanowania nad nią, w greckim filmie doprowadzają do retardacji dziecka, jego całkowitego zdegradowania w kategoriach społecznych, w Polowaniu zaś kończą się wyniszczeniem jednostki, doprowadzonej do skraju wytrzymałości. Zarówno obraz Lanthimosa jak i Vinterberga odrzuca możliwość zamknięcia dziecka przed światem zewnętrznym, który zawsze przeniknie do nawet najbardziej zamkniętej enklawy. Polowanie ukazuje to przez naturalny proces dojrzewania, który przeraża dorosłych, wprawia ich w zakłopotanie, gdyż wiąże się z myślą o seksualności dziecka. W Kle utopia zostaje zburzona przez przemoc, jednak nie tą bezimienną, skierowaną w stronę dzieci, lecz nazwaną, zabarwioną krwią i wysiłkiem z filmu Rocky. Choć filmy znacząco różnią się wydźwiękiem, tematyką i obrazowaniem, zarówno grecki jak i duński obraz przedstawia skrzywiony sposób postrzegania rzeczywistości w dzisiejszym świecie, brak wiary w człowieczeństwo i możliwość zachowania niewinności w dorosłym życiu. 

Perspektywa dziecka – co ważne – odczytywana przez dorosłego widza, ukazuje skomplikowany sposób percypowania codzienności, którą można zmieniać niczym plastelinę. Klara zdaje sobie sprawę ze swojego kłamstwa, jednak brnie w nie w celu skrzywdzenia Lukasa. Poczucie odrzucenia, nieopatrznie zlekceważone przez dorosłego człowieka, doprowadza dziecko do zachowania skrajnie egoistycznego, lecz także nie do końca przez nie zrozumiałego. Szybki i niespodziewany obrót spraw nie skłania go do wycofania się z kłamstwa nie tylko z lęku przed karą lecz także z niewiedzy – zarówno na temat rzekomych oskarżeń jak i samej prawdy, która okazała się niemożliwa do rozpoznania. Tyczy się to również innych dzieci z przedszkola, poddających się masowej histerii, zmieniających rzeczywistość na niekorzyść Lukasa. Oskarżony o molestowanie dziewczynki mężczyzna nagle okazuje się niebezpiecznym zboczeńcem przetrzymującym dzieci w piwnicy, której, notabene, nie posiada. Rzeczywistość zmienia się za pomocą słowa, a nieświadomi demiurgowie nie mogą zostać powstrzymani. Słowo dziecka – istoty nieznanej i traktowanej z nabożną czcią – przeciwstawione zostaje słowu dorosłego, człowieka przynależącego do znanego świata, zepsutego i pozbawionego boskiej iskry. Widz nie jest w stanie zrozumieć perspektywy dziecka, którą Vinterberg ukazuje, lecz nie tłumaczy. Mała Klara nierzadko wzbudza niepohamowaną złość, spowodowaną niemożnością pojęcia skomplikowanej percepcji dziecka. Reżyser wskazuje na problem komunikacji pomiędzy dwoma światami, które zawsze istnieć będą obok siebie bez możliwości pełnego zrozumienia.  

 

Ofiara spełniona

 

Rzeczywistość filmu Vinterberga jawi się nam w mrocznych barwach, choć sam reżyser igra z widzem, podsuwając mu pod nos łagodniejsze, łatwiejsze do przyjęcia zakończenie. Składa jednak w ofierze zarówno swojego bohatera, skromnego i cichego mężczyznę, jak i dziecko, które żyje w cieniu krzywdy własnej i cudzej. Lukas i Klara stoją na przegranej pozycji, ich wizja świata musi zmienić się na ich niekorzyść, dopasować się do tego, w co wierzy ogół - ciągle rozrastającą się brzydotę świata, który z dorosłego człowieka czyni oprawcę, z dziecka zaś wieczną ofiarę. 

--------

Kochani, ostatnio czasu brakuje mi na wszystko: czytanie i tym bardziej pisanie. Dlatego dziś "uraczyłam" Was starą analizą Polowania - mam nadzieję, że się Wam spodoba. Napiszcie czy chcielibyście od czasu do czasu czytać takie pogłębione analizy dzieł literackich i filmowych ;)

 

Mam nadzieję, że w tym tygodniu przeczytacie na blogu recenzję Po trochu Weroniki Gogoli.